Vaporwave: de wachtmuziek van een broekzakbelletje naar God

Het is tijd om het te hebben over misschien wel hèt muziekgenre van onze tijd en een van de weinige echte ‘indie-scenes’: vaporwave. Een stroming die volledig achter de computer is ontstaan en die je zo uit de lucht kunt plukken met elk apparaat dat een internetconnectie heeft. Na tien jaar is dit nostalgisch-futuristische genre in vele subgenres vertakt en nog springlevend dankzij de fanatieke community. Wij drukken op het knopje van de begane grond en zoemen naar het begin van deze fascinerende beweging.

Tekst Ricardo Jupijn
Illustratie Jort van Meeteren

Als onze glazen lift in de glanzende Amerikaanse mall is aangekomen, belanden we in het paradijs van het consumentisme: de pastelgekleurde en pixelige jaren tachtig en negentig. Om ons heen zien we grote winkelketens, waar tevreden klanten met een glimlach op hun gezicht en grote tassen aan hun armen uit komen lopen. Ze halen nog een burger en een milkshake bij de McDonalds en wandelen richting het parkeerterrein, vanwaar ze met een luxe auto naar huizen rijden die met veel te riskante hypotheken zijn gekocht. Eenmaal thuisgekomen worden de grote televisies aangedrukt en verschijnen er korrelig-kleurrijke commercials tussen Miami Vice en Saved by the Bell, die de argeloze consument nog meer mooie spulletjes aan proberen te smeren. Het is de zorgeloze periode waarin het niet op lijkt te kunnen; het is de tijd van buitensporig economische groei, multinationals, hebzucht, luxe, nieuwe technologie, een onverzadigbare drang naar nieuwe producten en waarin consumeren een soort levensstijl is.

Het resulteert onder meer in een verpletterende crisis en precies in het midden van dat economische drama rijst er een nieuw genre omhoog uit de smeulende geldhopen: vaporwave.

Het volkslied van de vaporwave
Vaporwave is, denk ik, wel iets waardoor je gegrepen moet worden. Als je ineens over deze digitale stapel standbeelden struikelt, heb je hem wel of heb je hem niet. Deze muzikale meme roert al je emoties door elkaar en voelt surreëel, intiem en bevreemdend, en is tegelijkertijd ook nog eens erg grappig. Wat overigens prima is, want vaporwave neemt zichzelf niet bepaald serieus. Om alvast in de stemming te komen: check hieronder wat zo ongeveer het volkslied van het genre is: リサフランク420 – 現代のコンピュー van Macintosh Plus (ja, zo heet die track echt) om in de juiste stemming te komen.

Broekzakbelletje naar God
De eerste albums binnen het genre gaven dat eerder aangehaalde consumentisme een geluid en ja: dat klinkt bijzonder hol. Er wordt een dromerige en nostalgische sfeer geschapen die doet denken aan vervlogen gouden tijden. Klinische klanken die warm en aangenaam zijn en tegelijkertijd afstandelijk en stervende. Een beetje zoals de blijdschap die je voelde toen de allereerste personal computer met Windows 98 in huis kwam. Destijds een grote levensgebeurtenis, nu een melancholieke herinnering aan het beeldscherm met de grote kont, een kast met allerlei zoemende hardware, floppy’s, een groot ratelend toetsenbord en een bedrade muis. Ooit vooruitstrevende spullen, die nu niets meer waard zijn. Want mijn hemel, wat was er ook een hoop plastic rommel in die tijd: van de Abtronic tot Tamagotchi’s, action figures, opblaasbare stoelen, Game Boy’s, trollen met gekleurde kuiven en alle Happy Meal-surprises. Bijna niets uit die tijd wordt nog gebruikt. Het is allemaal weggegooid en in de vergetelheid geraakt.

Zeker, het was een mooie tijd: maar op een gegeven moment leek het consumeren meer om het te consumeren te gaan. Alles werd steeds gekker en groter en het ene werd al bijna direct voor het andere ingeruild. Dit gelukkige, onverzadigbare en naderhand best lege gevoel weet vaporwave op een of andere manier te grijpen met een mengelmoes van vertraagde hits uit de jaren tachtig en negentig. Glazige liftmuziek vol loops, glitches, pitch-bends, bodemloze reverb, lage bitrate, klinkend als achtergrondmuziek voor openbare gebouwen, winkelcentra en restaurants. Toch heeft al die waterige muzak met zijn drassige tonen iets futuristisch en bovenzinnelijks. Vaporwave is eveneens de muziek die je in een Albert Heijn op de maan hoort of als je om vijf uur ’s nachts van de bank afdondert en een broekzakbelletje pleegt naar God, dan is vaporwave zonder twijfel de wachtmuziek.

A E S T H E T I C S
Toch komen de klanken van dit muzikale behang niet alleen. De bevreemdende A E S T H E T I C S van vaporwave spelen een even grote rol bij het ontstaan van de online subcultuur. Vaporwave heeft een eigen smoel en een passende vormgeving waar de muziek naadloos in past. In de praktijk ziet dat er niet alleen een beetje uit alsof je internet stuk is, maar het stelt ook vragen over onze maatschappij. Het parodieert al dat continue streven naar ‘meer’ en maakbaar geluk. Vaporwave heeft een twijfelachtige houding tegenover popcultuur. Er komen mensen op af met een bepaalde kijk op het leven en zo is vaporwave meer een ervaring dan een verzameling vertraagde liedjes.

Al die Windows 95-screenshots, oude televisiecommercials en Romeinse zuilen en standbeelden geven vaporwave een gezicht. Net als de pixel-palmbomen die niet aan te slepen zijn, beelden van oude computergames, jaren tachtig-sportauto’s, maar ook foto’s van Amerikaanse winkelcentra en vroegmoderne kantoortuinen, praktisch alles wat Japans is, 3D-gerenderde objecten, vergeten logo’s en vooral veel technologie die nu lachwekkend achterhaald lijkt. Je hebt eigenlijk geen idee waar je nou naar zit te kijken en of het serieus bedoeld is. Waarom al die standbeelden en die palmbomen? Het vaporwave-antwoord is waarschijnlijk: waarom niet? Alhoewel je het allemaal niet te serieus moet nemen, vormen de merkwaardige combinaties toch een spiegel van onze westerse wereld waar ieder zijn eigen waarheden in ziet.

Met al die boterzachte muziek zijn het overigens wel een aangename reflecties. De betoverende vaporwave helpt je ontspannen, werken, nadenken, is yoga-ready en laat je soms even het contact met de realiteit verliezen. Dat is ook weleens goed voor een generatie die altijd ‘aan’ staat en op zoek is naar verlichting.

Anti-kapitalisme
Een andere interessante vraag over vaporwave is hoe een subcultuur op internet is ontstaan rondom een paar vage albums vol slome samples van artiesten als 2Pac, Toto, Fleetwood Mac en Diana Ross. Er moet iets zijn dat een groep bindt op plekken als Reddit, Tumblr, Turntable.FM en 4Chan, bepaalde waardes die worden gedeeld of een doel dat wordt nagestreefd. Een van de redenen is de anti-kapitalistische zweem die al vanaf het begin om het genre hangt en waarbij zelfs Marx om de hoek komt kijken. De Duitse filosoof schreef ooit in een communistisch manifest: ‘All that is solid melts into air, all that is holy is profaned, and man is at last compelled to face with sober senses his real conditions of life, and his relations with his kind.’

Het valt te betwijfelen of dit gevoel terecht is en of dat de bedoeling is geweest van de eerste artiesten binnen vaporwave. Het zijn met name de muziekmedia die het in de beginperiode zo omschrijven. Wellicht hebben ze een punt, wellicht niet, maar mogelijk heeft het wel geholpen om dit nieuwe fenomeen een betekenis te geven. Hoe dan ook werkt het voor de beleving van de muziek en het is een gevoel dat mensen tot vaporwave aantrekt en met elkaar verbindt. In deze gestresste wereld waar alles lijkt te kunnen, maar waar soms niets lijkt te lukken. Waar we vooruitgaan richting, ja: wat? Op een planeet die in de brand staat en de ene na de andere millennial met een burnout van de radar verdwijnt. Al klinkt de muziek bij lange na niet hetzelfde, het soort anti-consumentisme en het afzetten tegen een individualistische succesmaatschappij heeft ergens dezelfde aantrekkingskracht als de punk- of hippie-beweging.

Zwevende bubbels
Vaporwave is net als veel internetwerelden een bubbel, maar dit is er echt eentje. Het is een verborgen wereld die zomaar langs kan zweven en die je met een nietsvermoedende muisklik open kan schieten (*pop!*). Omdat het een internetfenomeen is, lijkt het soms op iets dat net zo goed niet bestaat. Zoals Pitchfork eens schreef over het genre: ‘The thing about growing up in the heyday of internet file-sharing is that for all the isolation it instilled, it was easy to forget that there really was a person on the other end of the screen. We were separated, but connected.’ Deze hele scene is ontstaan op een plek die we als mensheid nog steeds niet goed kunnen duiden. Want als je online bent, waar ben je dan precies? Het legt onze vreemde relatie met het internet bloot: het bestaat wel, als een soort tweede wereld, maar het is net zo ongrijpbaar als de lucht. Dezelfde lucht als waar deze hele scene doorheen zweeft op de golven van het wereldwijde web. Stel nou dat iemand morgen per ongeluk het internet verwijdert, dan is vaporwave er nooit geweest. Of wel?

Al die soezende muziek zegt meer over onze tijdsgeest dan je in eerste instantie denkt. Steeds meer van onze cultuur speelt zich digitaal af en dat is het vreemde aan onze tijd. Want als je aan de jaren vijftig denkt, dan zie je meteen een beeld voor je: een look. Bij de jaren zestig, zeventig, tachtig en negentig net zo goed. Maar wat zie je voor je als je aan de jaren tien van de 21ste eeuw denkt? Bakfietsmoeders, smartphone-junkies en hipsters, zoiets. Is dat het? En onze identiteit, staat die ergens op een server in de woestijn? Zomaar een vraag die vaporwave opwerpt.

Het zit al ergens in de naam van het genre, dat terug is te leiden tot ‘vapourware’. De term die wordt gebruikt voor software of hardware die al is aangekondigd, maar nog in de conceptfase zit of zelfs nog ontworpen moet worden. Het is dat ‘stomende’ geluid dat in de luchtledige muziek zit, die opstijgende gevoelens die in de lucht verdampen. Aan de andere kant de wave die is geleend van chillwave. Het dromerige genre dat bekend werd door acts als Neon Indian, Washed Out, Tycho, Nite Jewel en Ariel Pink. Met eenzelfde spookachtige afstand tussen de muziek en de luisteraar, veel reverb en lofi-sounds, glitchy artwork en VHS-gewiebel.

De sfeer is goed
Goed: naast alle verklaringen, geschiedenissen, maatschappijkritische vragen en achterliggende gedachtes, is de vaporwave-scene bovenal een gemoedelijk en gezellig hoekje op het internet. Dat is misschien wel hetgeen dat mij het meest raakt. Want eerlijk: waar vind je dat nog? Natuurlijk zijn er sites met leuke content of mooie verhalen, maar gezellig? Op veel plekken is het web toch met name een anonieme, kale of commercieel ingestoken bedoeling. De optimistische visie waarmee het vroege internet gepaard ging is behoorlijk gekanteld, om het zacht uit te drukken. Natuurlijk, het heeft vele geweldige kanten, maar in 2020 is het internet veranderd in een onbeheersbaar monster. Het is beangstigend grote berg informatie, vol platforms waar de haat van je scherm spat, waar gepest wordt, je privacy wordt geschonden en cyberoorlogen nooit ver weg zijn.

Nee, dan de vaporwave-fora en internetgroepen. Het is een online community waar een knusse sfeer hangt, die je nog weleens voelde toen het internet fris was. Veel artiesten zijn goed te benaderen, mengen zich tussen luisteraars en er heerst een open en vriendelijke stemming met een grappige en authentieke manier van communiceren. Het is waarschijnlijk een van de redenen dat vaporwave nog bestaat: de scene bestaat bij de gratie van de scene en wordt zorgvuldig in leven gehouden door iedereen die erbij betrokken is.

Een open muziekindustrie
Iets anders dat vaporwave zo’n vrije plek maakt, is het feit dat er direct contact is tussen artiest en publiek. Binnen vaporwave zijn er geen partijen die de touwtjes in handen hebben, zoals dat in de reguliere muziekindustrie het geval is. Er zijn geen poortwachters, geen partijen met ‘macht’ en de daar regelmatig uit voortvloeiende effecten als vriendjespolitiek en oneerlijke concurrentie. Meer ‘indie’ dan vaporwave krijg je het eigenlijk niet. Er zijn geen rocksterren, geen kapsones en iedereen die het genre een warm hart toedraagt, is welkom. De verspreiding van de muziek is via kanalen als Bandcamp laagdrempelig en de communicatie verloopt via internetgroepen: iedereen met een internetverbinding kan meedoen.

Als kind van het web, is vaporwave vanaf het eerste moment een geglobaliseerd genre. Het maakt niet uit waar je woont en je bent niet afhankelijk of er een scene in je omgeving bestaat. Gezien het feit dat vaporwave-artiesten niet of nauwelijks optreden en dat geen essentieel onderdeel van de muziekbeleving vormt, voel je je ook niet buitengesloten als je, ik noem maar wat, in Centraal-Azië, op een Caribisch eiland of in het Midden-Oosten woont.

Now that’s what I call vaporwave!
Tijd om eens dieper in op de pioniers van het genre te duiken, waarbij we niet alleen Brian Eno moeten bedanken voor zijn Windows 95-opstartgeluid dat ongelooflijk vaporwave klinkt, maar vooral de eerdergenoemde Macintosh Plus die Floral Shoppe in 2011 uitbracht: E S T H E T I S C H geschreven als フローラルの専門店. Daarnaast is er Far Side Virtual van James Ferraro en Eccojams Vol. 1 van Chuck Person AKA Daniel Lopatin AKA Oneohtrix Point Never. 

Te beginnen met Macintosh Plus, het pseudoniem van de Amerikaanse producer Vektroid (echte naam: Ramona Andra Xavier). Deze plaat wordt nog steeds gezien als het ijkpunt van de klassieke vaporwave. De eerste keer dat je het luistert, heb je het gevoel dat er iets mis is met je computer of je internetverbinding en niet veel later denk je dat je gigantisch in de zeik wordt genomen. En dat het eigenlijk wel een lekker gevoel is! Van het artwork tot de vertraagde samples, plotselinge tempowisselingen, verandering van toonhoogte zo vluchtig als de aandachtspanne van de internetgeneratie en haperingen die klinken als een GIF. Het is vreemd en warm, nostalgisch en futuristisch, bizar en grappig. Het resultaat is een collectie zombie-ritmes die voor een surreële droom zorgen.

Ecco the Dolphin
Nog iets eerder was Chuck Person met zijn Eccojams Vol 1, dat in de zomer van 2010 verscheen. Deze echo jams zijn sample-based, opgebouwd rondom loops en gooien allerlei jaren tachtig-klassiekers door elkaar heen, van Fleetwood Mac tot Toto en Heart. Samengevat klinkt het als het muzikale equivalent van een impressionistisch computervirus. Ondertussen maken de Sega Mega Drive A E S T H E T I C S het helemaal af en alhoewel Lopatin dit album als een soort tussendoortje maakt onder een eenmalig pseudoniem, zet hij een hele scene in werking. De eenmalige partij van honderd cassettes die hij liet maken worden tegenwoordig voor gemiddeld 315 euro verkocht…! 

Piece of art
James Ferraro zijn album FARSIDEVIRTUAL was in eerste instantie een serie downloadbare ringtones, die hij toch in de vorm van een album uit wilde geven. Deze in 2011 uitgebrachte plaat vol MIDI-symfonieën maakte Ferraro in GarageBand, wat het precies de goedkope digitale sound geeft waar hij naar op zoek was. Alles op Far Side Virtual klinkt zo digitaal en steriel, dat het perfect het lege geluksgevoel oproept dat bedrijven je de hele dag door willen verkopen. Door Stereogum ‘nihilistic easy-listening’ genoemd en FACT vond het meer een piece of art dan een collectie muziek. Tot slot omschreeft Pitchfork het als: ’You suddenly realize you’re listening to 45 minutes of utilitarian music that doesn’t really have a purpose. Can something be utopian and dystopian at the same time? Probably. Maybe even always.’

Tegen Altered Zones vertelt Ferraro in 2013: ‘Far Side Virtual mainly designates a space in society, or a mode of behaving. All of these things operating in synchronicity: like ringtones, flat-screens, theater, cuisine, fashion, sushi. I don’t want to call it ‘virtual reality’, so I call it Far Side Virtual. If you really want to understand Far Side, first off, listen to Claude Debussy, and secondly, go into a frozen yogurt shop. Afterwards, go into an Apple store and just fool around, hang out in there. Afterwards, go to Starbucks and get a gift card. They have a book there on the history of Starbucks—buy this book and go home. If you do all these things you’ll understand what Far Side Virtual is — because people kind of live in it already.’ Het wordt niet helemaal duidelijk of hij het westerse consumentisme op de hak neemt, bekritiseerd of omarmd. Ook wel weer typisch vaporwave. 

Als je nog meer vaporwave-albums wilt ontdekken, dan moet je zeker eens door The Vaporwave Essentials Guide: Ultra Edition pluizen. Het is de beste gids om het genre te ontdekken en het is samengesteld door een betrokken groep vaporwave-liefhebbers uit de community. De Ultra Edition is een tabel met belangrijke albums in het genre en de ontwikkeling laat zien van de eerste jaren. En het mooie is: alle albums zijn ook nog eens allemaal beschikbaar gesteld om gratis te downloaden via de volgende link.

Chill and vape
Ik weet het: het is vreemd dat een soort achtergrondmuziek bij Tel Sell-reclames uit de jaren negentig leuk is. Maar als het je raakt en je voelt hem, dan heb je echt een goudmijn aangeboord. Alhoewel we nu vooral terug hebben gekeken, is het leuke aan vaporwave dat het een beweging is die nú gaande is. In dit artikel hebben we slechts een opzetje gegeven; het genre heeft zich door de jaren heen allerlei stromingen ontwikkeld. De tijd dat er alleen samples worden vertraagd is allang verleden tijd, veel muziek is volledig origineel. Het gaat van future funk tot ambience, mallsoft, vaportrap, utopian virtual, simpsonwave, hardvapour, late night lofi, broken transmission… En daar gaat het nog wel even door. Vaporwave en de aanhangende genres zijn volwassen geworden en het is een serieuze scene.

Laatste tip: je moet het af en toe wel even rustig aandoen, want je hoofd gaat nogal draaien als je de hele dag in die visueel overweldigende vaporwave-wereld rondhangt. Doe het rustig aan, hang achterover en vape!

---