Eindejaarsfeature: ode aan de ‘all-female band’

Het is bijna geen 2017 meer. De komende twee weken rondt The Daily Indie het jaar af met een serie features over de onderwerpen die onze redacteurs bezig hielden de afgelopen maanden. In deel 1 van deze serie duikt onze redactie-bioloog Teun Guichelaar diep in het omstreden begrip ‘all-female band’ en gender-ongelijkheid in de muziek, en komt tot een verrassende conclusie.

Tekst Teun Guichelaar
Coverafbeelding Kevin Smink

 

 

Gelijkwaardigheid van mannen en vrouwen is vaak nog ver te zoeken, óók in de muziekwereld anno 2017. Des te wranger is het daarom dat muziekjournalisten klakkeloos de vervreemdende aanduiding ‘all-female’ blijven gebruiken. Maar wat zit er precies achter die aanduiding? En is het benadrukken van ‘all-female’ misschien zelfs in het vóórdeel van de strijd voor gendergelijkheid te benutten?

“Aanduidingen als ‘all-female’ en ‘all-girls’: dat moest maar eens over zijn, vindt postpunkband Savages.” Met die boodschap opende The Daily Indie-redacteur Jelmer Luimstra vorig jaar een opiniestuk over de genderongelijkheid in de muziekindustrie. “Door ‘all-female’ rockband op te schrijven, impliceer je dat er iets heel anders aan de hand is aan een band met (alleen) vrouwen in plaats van mannen, én aan de muziek die de groep maakt”, merkt Luimstra op in het artikel. Daarbij signaleert hij dat vrouwen vaak niet serieus worden genomen, ondanks de toenemende aandacht voor gender(on)gelijkheid in de popmuziek. Het verbannen van de aanduiding ‘all-female’ kan een stap vooruit zijn in de strijd voor gelijkwaardigheid, concludeert hij.

Het streven naar gendergelijkheid leek in 2017 nog actueler: het Europees kampioenschap vrouwenvoetbal, de propagatie van genderneutrale toiletten en verhitte discussies om een SIRE-spotje over ravottende jongens. Ook Buma/Stemra besteedde in 2017 aandacht aan genderongelijkheid met een enquête onder de leden.

We zouden het dus beter over ‘muzikanten’ hebben dan over ‘mannen’ of ‘vrouwen’. Maar waarom zouden journalisten eigenlijk de aanduiding ‘all-female’ gebruiken? En als we opvattingen over die aanduiding beter begrijpen, zijn problemen rondom die aanduiding dan misschien om te zetten tot mogelijkheden? Is het benadrukken van ‘all-female’ dus te benutten om juist tot méér gendergelijkheid te komen? Op zoek naar antwoorden op deze vragen, dook ik in een aantal studies over de rol van gender in de bandcultuur.

Ruime ondervertegenwoordiging
Voor de Correspondent onderzocht Rufus Kain samen met collega Dimitri Tokmetzis de huidige verhouding tussen mannen en vrouwen op Pinkpop en 3FM. De ondervertegenwoordiging van vrouwelijke muzikanten die Kain daar vond is aanzienlijk. Het aandeel vrouwen onder artiesten op de radio was in het afgelopen jaar één op de vijf. En in de programmering van Pinkpop (tijdens de jaren 2012-2016) trof Kain die verdeling nóg schever: slechts 11,5 procent is vrouw. Die scheve verdeling is allerminst uniek voor Pinkpop en 3FM. Een onevenredige verdeling blijkt namelijk ook aan de hand te zijn op andere Nederlandse festivals, zoals Lowlands, Noorderslag en Down The Rabbit Hole en radiostations. Bovendien is het niet een typisch Nederlands fenomeen, maar wordt de dominantie door mannen internationaal opgemerkt in onder meer Groot-Brittannië en de VS. Onderzoek van Rob Mitchum namens Spotify illustreert bijvoorbeeld dat mannen ook de Amerikaanse hitlijsten domineren.

De ruime minderheid die grofweg tussen de tien en twintig procent schommelt, is blijkbaar een algemeen verschijnsel binnen de popmuziek. Maar ondanks de overduidelijke getallen in verschillende onderzoeken, wordt het vaak pas opgemerkt als er bewust op gelet wordt. Hoe zit het eigenlijk met de verdeling onder muzikanten waarover The Daily Indie schrijft?

Voor een ruwe indruk namen we een steekproefje uit de reeks magazines (nummer 22-24) die The Daily Indie vorig jaar uitbracht en waarin ook Luimstra’s stuk over ‘all-female’ verscheen. Op de foto’s in de concertagenda’s tellen we onder alle 49 muzikanten slechts vier vrouwen. En in de rubriek RADAR vinden we onder alle 45 afgebeelde artiesten slechts zes vrouwen in de spotlights. Bij elkaar vinden we zo dus grofweg één vrouw tegenover negen mannen. Een bewuste keuze die leidde tot die verhouding was er niet bij de redactie, die overigens voor ruim eenderde uit vrouwen bestaat.

 

 

Not bad for a girl
Een mini-onderzoekje naar de statistieken zou je zelf ook eens kunnen doen, door simpelweg mannen/vrouwen te turven in je platenkast. Of nog een stapje verder: tel in je complete verzameling eens alle platen waarop alleen vrouwen voorkomen. De kans is groot dat de teller lang zo hoog niet komt als het aantal platen zonder vrouwen.

We kunnen concluderen dat een band zonder mannen behoorlijk uniek is. Vanwege dat zou ‘all-female’ voor oplettende journalisten een noemenswaardige aanduiding kunnen zijn in een objectief artikel. In die context is de aanduiding niet betekenisvoller dan het benoemen van andere bijzondere aantallen, zoals twee drummers, vijf gitaristen of afwezigheid van vocalen.

Droge statistieken lijken dus de aanduiding ‘all-female’ te legitimeren. Maar zo simpel ligt het niet. De aanduiding ‘all-female’ kan namelijk meer impliceren dan puur een statistische opvallende. Zonder nadere verklaring kan het worden opgevat als een waardeoordeel dat op de muziek zélf betrekking heeft. De opmerking dat er alleen vrouwen in de band spelen, suggereert in dat geval dat de muziek op zich anders is dan wanneer die door mannen zou zijn gemaakt.

Hoe die bijklank van de aanduiding ‘all-female’ nagalmt, blijkt uit onderzoeken en veelgehoorde opmerkingen die vooral op onderwaardering duiden. Net als voor vrouwen in het bedrijfsleven vaak nog het geval is, hebben ook vrouwelijke muzikanten een lager inkomen dan mannen in de muziek. Daarnaast ervaren veel vrouwen door opmerkingen uit hun omgeving dat ze niet voor vol worden aangezien als het gaat om het maken van muziek. Luimstra gaf in zijn artikel al een sprekend voorbeeld van dit ‘mansplaining’, uit een blogpost van Grimes uit 2013. Zij schrijft dat mannen haar vaak ongevraagd willen helpen met de productie van haar muziek, alsof mannen lijken te denken dat ze zelf niet goed met elektronica om kan gaan.

Met dit soort ervaringen kan ‘all-female’ vooral worden opgevat als een aanduiding van minderwaardigheid. Die opvatting werd al eens pakkend geïllustreerd door ‘Not Bad for a Girl’. Onder die ironische titel verscheen in 1995 een documentaire waarin succesvolle rockvrouwen als Courtney Love en Joan Jett hun ervaringen met genderongelijkheid in de jaren negentig onder de aandacht brengen.

Dogma’s zijn hardnekkiger dan de biologie
De aanduiding ‘all-female band’ staat dus strak van de stereotyperingen.  Gaan die stereotyperingen over eigenschappen die zich door biologische evolutie stug in ons DNA hebben genesteld? Dus vinden stereotyperende opvattingen over genderverschillen grond in aangeboren eigenschappen, en kunnen we er daarom nog weinig aan veranderen?

Wetenschappelijk onderzoek laat tegenwoordig zien dat veel natuurlijke eigenschappen van mannen en vrouwen meer gelijk zijn dan de stereotyperingen van genderverschillen nog doen geloven. In tegenstelling tot studies van een aantal decennia geleden, blijken in recente studies de verschillende seksen behoorlijk gelijk geworden als het gaat om bijvoorbeeld leiderschap, competitiviteit, zorgzaamheid en technische vakken als wiskunde. Daarnaast wordt in veel studies nog een andere opmerkelijke ontdekking gedaan: variatie tussen mannen en vrouwen blijkt zelfs kleiner dan de variatie tussen vrouwen onderling en tussen mannen onderling.

Een belangrijke verklaring voor het verdwijnen van veel van de eerder gevonden genderverschillen wordt gevonden in emancipatie. Veel verschillen worden namelijk kleiner door het bieden van kansen, vertrouwen en mogelijkheden aan vrouwen die vroeger vooral voorbehouden waren aan mannen. Steeds meer onderzoek laat zien dat het idee dat menselijk gedrag wordt bepaald door genen en hormonen te eenzijdig is, en dat een groot deel van het gedrag wordt bepaald door de genderrollen die de verschillende seksen toebedeeld krijgen.

Gender-stereotyperingen worden grotendeels door cultuur, en niet zozeer fysiek door de biologie, toebedeeld aan de seksen. Ze worden er – vaak onbewust – al op jonge leeftijd ingewreven, hardnekkig van generatie op generatie doorgegeven en zijn lastig te doorbreken. In dit fenomeen vinden we precies een belangrijke oorzaak voor de scheve verhouding tussen mannen en vrouwen in de muziek.

Tot die conclusies kwamen Hannie van Veldhoven en Toine Fiselier, die voor hun eindscripties uitgebreid onderzoek deden naar de betekenis van genderrollen in de muziek. Fiselier interviewde muziekprofessionals, om mogelijke barrières te vinden in de carrièreontwikkeling van vrouwelijke muzikanten. Van Veldhoven richtte zich vooral op oorzaken van de ondervertegenwoordiging van vrouwelijke studenten die pop/jazz studeren aan conservatoria. De conclusies: alle emancipatieslagen ten spijt, lijkt er in de muziekwereld nog weinig veranderd in de afgelopen decennia. Valt er in het de door mannen oververtegenwoordigde muziekwereld überhaupt nog wel een emancipatie-inhaalslag te slaan voor meer gendergelijkheid?

 

 

Toekomstige keuzes bepaald door bestaande stereotypering
De biologie geeft ons weinig reden om aan te nemen dat er tussen man en vrouw verschil bestaat in talent voor het leren bespelen van bepaalde instrumenten. Maar opmerkelijk genoeg blijkt bij muziekopleidingen dat het vooral de jongens zijn die kiezen voor (bas)gitaar en drums, terwijl de keuze voor zang evenrediger verdeeld is. Als er minder vrouwen dan mannen kiezen voor het spelen van gitaar en drums, en het aanbod muzikanten onder vrouwen lager is, dan is het logisch dat we dat uiteindelijk terugzien in een ondervertegenwoordiging van vrouwelijke muzikanten in bands. De scheve genderverdeling kan dus voor een groot deel worden toegeschreven aan keuzes die worden gemaakt. Fiselier en Van Veldhoven vinden een maatschappelijke oorzaak om die keuze te maken. De bandcultuur en het archetype van ‘muzikant in een band’ zien we als typisch mannelijk.

De keuzes die mensen maken, worden sterk worden beïnvloed door dat soort heersende stereotyperingen. Een belangrijk onderdeel van de ontwikkeling van een kind tot een volwassen mens is angst om niet bij een groep te horen door afwijkend gedrag. Door die angst kiezen veel meiden liever niet voor iets dat gezien wordt als een typisch jongensding. Dat muziek tegenwoordig nog als een jongensding wordt gezien in de indie treffen we ook in een artikel van Klaas Knooihuizen in Trouw. Daarin zegt Amber Arcades: “Meisjes zien muziek minder snel als een mogelijke carrière”. Het rauwe mannelijke imago van de bandcultuur kan er ook aan bijdragen dat ouders hun dochters liever een andere richting opsturen, volgens de studie van Fiselier.

Naast het mannelijke imago van ‘de stoere muzikant’, dragen ook de typische band-instrumenten (elektrische) gitaar, basgitaar en drums het stempel ‘mannelijk’ (terwijl bijvoorbeeld de viool gezien wordt als vrouwelijk). Het mannelijke imago dat aan instrumenten kleeft, weerhoudt veel meisjes ervan om te kiezen voor die instrumenten terwijl jongens zich daardoor juist wél aangetrokken voelen tot het spelen die instrumenten.

Het masculiene beeld dat onze maatschappij in het algemeen heeft van muzikanten en instrumenten, houdt zichzelf in stand doordat we in nieuwe generaties bands overwegend mannen blijven zien. Zolang het stereotype beeld van bandmuziek als mannelijk in stand wordt gehouden, blijft het door beïnvloeding van volgende generaties door dit imago een ondervertegenwoordiging van vrouwen in de hand werken. De scheve man-vrouw-verdeling is dus tegelijkertijd oorzaak en gevolg, een vicieuze cirkel waarin het probleem gevangen zit.

Het goede nieuws: bewustwording over de oorzaak biedt ook mogelijkheden om de heersende stereotypen in de muziekwereld te doorbreken.

All-female muziekhelden als inspirerend voorbeeld
Kain schreef ook al over het voorbeeld dat kinderen nemen aan hun helden tijdens hun ontwikkeling tot volwassene. Voor beginnende muzikanten heeft inspiratie door muziekhelden waarmee ze zich met hun eigen gender kunnen identificeren een belangrijke invloed op de instrumentkeuze. Muziekhelden vormen zo een rolmodel waaraan beginnende muzikanten een voorbeeld nemen om zelf een bepaald instrument te willen gaan spelen in een band.

Bij kinderen is de voorkeur voor een instrument dat als mannelijk of vrouwelijk gezien wordt, beïnvloedbaar door voorbeelden te geven van succesvolle muzikanten die niet aan het stereotype genderrol voldoen. Om meer vrouwen aan het spelen te krijgen, zijn meer vrouwelijke muzikanten nodig die laten zien dat het spelen van een instrument in een band niet per sé mannelijk is. Een beeld vormen dat tegen dat gangbare stereotype beeld ingaat, een zogenaamde ‘counter-stereotypering’, zou dus helpen dat bestaande beeld te ontkrachten. En precies daar lijkt het benadrukken van ‘all-female’ een uitkomst te kunnen bieden.

Door vrouwelijke muzikanten prominenter in beeld te brengen, kunnen er meer vrouwelijke rolmodellen worden gevormd om het overheersend mannelijke stereotype te breken. Laat dus het ‘all-female’ onder bands vooral zien, en benadruk het vooral in de context van counter-stereotypering. Maak de genderrepresentatie evenwichtiger door juíst ook die ene ‘all-female’ band die er speelde ook goed uit te lichten.

Natuurlijk gebeurt dit al. Zo maakt Lexicon Bookings zich sterk voor eerlijke kansen voor iedereen in de muziek en programmeerde het Britse showcasefestival The Great Escape tijdens de editie in mei 2017, als antwoord op de scheefverdeling, buitengewoon veel vrouwen. Dit soort counter-stereotyperingen zijn een voorbeeld voor iedereen die gelijke kansen in de muziekindustrie een warm hart toedraagt. This girl plays guitar!

 

 

---

 

En nu?
We beseffen heel goed dat dit een gevoelig onderwerp is en dat wellicht niet iedereen het met bovenstaande eens is. Dat mag.

Als redactie van The Daily Indie waarderen we muzikanten om wat ze doen, en vinden we dat iedereen gelijke kansen verdient. We streven naar gelijkheid van kansen, en vinden dat die niet belemmerd mogen worden door discriminatie of vooroordelen die kleven aan sekse of afkomst. Als speler in de Nederlandse indiescene vinden we het een belangrijke verantwoordelijkheid deze visie uit te dragen in de wijze waarop wij journalistiek bedrijven.

Gelijkwaardigheid proberen we vanuit The Daily Indie te ondersteunen door juist de issues rond ongelijkwaardigheid in de muziekscene onder de aandacht te brengen, door de manier waarop we content presenteren en door altijd op te letten op hoe wij over muzikanten schrijven.

Niet mee eens? We gaan er graag over met je in gesprek.