Gearheads: Jacco Gardner vertelt over Quadraphonic Sound, een mystieke en vergeten seventies-technologie
23 april 2020
Al langer zien we op Jacco Gardner zijn Instagram allerlei foto’s voorbijkomen van zijn ‘quadrafonische geluidssysteem’. Naast het feit dat het er spannend uitziet en bijzonder cool klinkt, vragen wij ons af: wat is dat eigenlijk, Quadraphonic Sound? The Daily Indie besluit het te vragen aan de geluidskunstenaar en legt een digitale verbinding met zijn Antwerpse appartement, waar hij een compleet nieuwe en mystieke wereld voor ons opent, aan de hand van deze vergeten technologie.
Tekst & illustratie Ricardo Jupijn
Quadrafonie was een van de eerste commerciële surround-apparatuur, die begin jaren zeventig opkwam en rond 1976 weer een stille dood stierf. Een verhaal over tijdsgeest en technologie, de wonderen van een quadrafonisch 4.0-systeem en waarom we decennia later nog altijd ‘opgescheept zitten’ met stereo.
De toegankelijkheid van quadrafonie
Surround-systemen zijn natuurlijk niet nieuw voor Gardner, maar het duurde even voordat hij in aanraking komt met quadrafonie: “Rondom de liveshows van mijn laatste album wilde ik graag met een multiple speaker setup werken en uiteindelijk kwam ik uit bij quadrafonie. Waarschijnlijk heb ik het ergens voorbij zien komen toen ik op Wikipedia aan het scrollen was”, vertelt Gardner. “Zo nu en dan zag ik ook weleens quadrafonische platen voorbijkomen, maar ik heb destijds nooit uitgezocht wat dat precies waren. Pas na die shows ben ik mij verdiepen in het vinylgedeelte van quadrafonie en wat er in de jaren zeventig allemaal is gebeurd op dat gebied. Ik had me helemaal niet gerealiseerd hoe toegankelijk het zou zijn en dat er zoveel quadrafonische releases zijn uitgebracht binnen genres die ik tof vind. Mijn album Somnium houdt het midden tussen psychedelica en elektronische muziek, met name de Duitse ‘kosmische musik’. Dat is voor een groot gedeelte de periode waarin quadrafonie opkwam en onderging. Toen werd ik toch wel erg nieuwsgierig en heb ik via een forum uitgezocht wat je nodig hebt, wat het ongeveer kost, welke albums quadrafonisch zijn uitgebracht en of die spullen nog een beetje te vinden waren.”
Hoe werkt het dan precies: quadrafonische elpees?
Het idee van surround-sound bestaat al een tijdje, Disney kwam zelfs in 1940 met het pionierende ‘Fantasound’ op de proppen, dat speciaal werd ontwikkeld voor de film Fantasia, met de bedoeling om het gevoel te stimuleren dat er een levensecht symfonieorkest in de bioscoop speelde. In elektronische laboratoria wordt er in jaren vijftig ondertussen geëxperimenteerd met reel-to-reel-tapes, waarop vier originele audiokanalen gezet kunnen worden en die door de juiste versterker rechtstreeks over vier speakers verdeeld worden: het zogenoemde 4-4-4-systeem. De reel-to-reel-variant hiervan heet Q4, daarnaast bestond er Q8, wat een 8-track-systeem is, maar ook
CD-4 (Compatible Discrete 4) en het latere UD-4, een format waar slechts enkele tientallen elpees beschikbaar voor zijn. Eind jaren zestig is Peter Scheiber de man die zorgt voor een vinyl-doorbraak zorgt. Hij ontwikkelt een nieuw matrix-systeem, waarbij vier verschillende geluidskanalen kunnen worden omgezet naar twee kanalen, die vervolgens op een elpee gedrukt worden en hierna gedecodeerd kunnen worden naar vier kanalen: het zogenaamde 4-2-4-systeem. Hij verkoopt zijn idee aan CBS en grofweg tussen 1971 en 1976 wordt er door allerlei partijen geprobeerd om quadrafonie aan de man te brengen, een onderneming die om meerdere redenen niet zal lukken.
Volledig analoog 3D-geluid
Hoe een quadrafonische plaat klinkt, voelt en hoe je het ervaart, is uiteraard wat lastig uit te leggen op papier. Maar wat is het dat Gardner raakt in geluid dat van vier kanten op je afkomt? “Zelf luister ik graag psychedelische albums en die zijn erg spacend. Dat is het denk ik vooral, het is ontzettend trippy. Maar het zijn meerdere dingen die mij aantrekken: zo is quadrafonie een format dat specifiek gemaakt is voor het luisteren van muziek en er een ruimtelijk gevoel aan toevoegt: het wordt driedimensionaal. Als je bepaalde albums beluistert, lijk je je in een soort virtuele ruimte te bevinden met de artiesten. Je voelt haast hun aanwezigheid als je die platen beluistert. Met stereo wordt er als het ware toch een soort podium van twee speakers gecreëerd waar je voor zit en ben je meer een toeschouwer. Met quadrafonie voel je je vaak een onderdeel van de muziek, omdat je er letterlijk middenin zit. Het hangt wel van de specifieke release af, maar het kan heel spannend zijn.”
“Iets anders is de analoge kant van quadrafonie, je kunt het namelijk alleen beluisteren en ervaren met de platen en de apparatuur uit die tijd. Daardoor is het een volledig uniek analoog 3D-geluidssysteem. Je hebt natuurlijk systemen als Dolby-surround, waar wel muziekdvd’s van te vinden zijn, maar dat is digitaal en klinkt echt anders. Misschien ben ik ook wel een romanticus, maar door het analoge aspect is quadrafonie nauw verbonden met een tijdperk dat ik erg inspirerend vind. Die tijdsgeest van het begin van de jaren zeventig is heel mysterieus, met quadrafonie is het net alsof je die geheime wereld binnen stapt en in die state of mind van die tijd komt.”
Een quadrafonisch geluidssysteem
Eén bepaalde surround-ervaring is er uiteraard niet, want je kunt audio op allerlei manieren uit vier speakers laten komen: “Er zijn verschillende benaderingen hoe je met die vier kanalen omgaat en als producer vind ik dat bijzonder interessant. Veel klassieke platen hebben bijvoorbeeld meer een live-insteek, waarbij het quadrafonische effect ervoor zorgt dat het voelt alsof je in een concertzaal zit”, vertelt Gardner. “Veel psychedelische en kosmische muziek, die in stereo al heel immersief is, wordt met vier sporen vooral realistischer. Er zit veel meer diepte in het geluid en omdat er van alles om je heen gebeurt, lijken de geluiden als het ware tot leven te komen. Andere benaderingen die ik tof vind, zijn albums die meer performance-achtig zijn. In die tijd moesten veel producties live worden gemixt door de studio-engineer, waardoor de geluidsbewegingen die je tijdens het luisteren hoort een onderdeel van de performance worden”, zegt de muzikant. “Eén specifieke plaat vind ik trouwens wel echt te gek en die is van Giovanni Gabrieli. Dat is een componist uit de zestiende eeuw en hij was toen al met surround-geluid bezig. Zo heeft hij een stuk geschreven voor meerdere blazerssecties, die hij tijdens de uitvoering in vier hoeken van de concertruimte plaatste. Deze plaat kan dus precies die compositie laten horen zoals die bedoeld is. En zo staat er in elke hoek van je kamer ineens een blazerssectie.”
Om dat effect te krijgen, heb je naast quadrafonisch vinyl bepaalde apparatuur nodig om de vierkanaals-effecten te horen. Gardner geeft ons een kleine webcam-rondleiding door zijn Antwerpse appartement om zijn setup te laten zien. “Je kunt op meerdere manieren naar quadrafonische muziek luisteren, zo zijn er reel-to-reel-systemen gemaakt, 8-track tapes die je bijvoorbeeld in je auto kon gebruiken, maar de meest voorkomende vorm was vinyl. Ik heb zelf voor relatief weinig geld een volledig quadrafonisch systeem uit de jaren zeventig bij elkaar verzameld. Zo heb ik een gereviseerde versterker, vier exact dezelfde speakers uit hetzelfde jaar, een Thorens-platenspeler uit 1974 en de beste quadrafonische decoder die ooit is gebouwd: The Fosgate Research Model 101A uit 1977, die overigens is ontworpen door de uitvinder van Dolby Surround. Voor dat complete systeem was ik tegen de tweeduizend euro kwijt. Dat is behoorlijk wat geld, maar voor een compleet analoog en high-end-systeem, valt dat nog best wel mee. Mijn nieuwe woonkamer heeft ook de perfecte afmetingen om die vier speakers mooi te verdelen, het is vierkant en iedere wand is zo’n zes meter. Maar wat echt bizar is: er zaten al speakeraansluitingen in de vier hoeken van de kamer toen ik hier kwam wonen…! Ik heb trouwens ook nog twee quadrafonische koptelefoons: gigantische dingen waar vier speakers in zitten en die twee stereopluggen hebben. Die klinken nog best tof en ik heb ze gekocht voor tien euro per stuk.”
Verschillende formats
Goed, met zo’n systeem moet je dus nog quadrafonische elpees hebben, die vaak zijn te herkennen aan de gouden rand rondom het artwork. En terwijl je denkt dat je er dan bent, begint hier langzaam maar zeker de ondergang van quadrafonie. “Je moet dus goed opletten dat je het juiste vinyl koopt, want er waren verschillende formats op de markt. Dat kwam omdat allerlei technologiebedrijven interesse hadden in quadrafonie, waardoor er een soort format- en patenten-oorlog ontstond tussen bedrijven die allemaal de standaard wilden hebben. Een beetje zoals dat met videotapes gebeurde tussen VHS en Betamax. Daardoor waren er drie belangrijke vinylformats en dat waren SQ, QS en CD-4. Vooral die laatste is compleet anders, aangezien je daar een specifieke naald en cartridge voor moet hebben, een versterker met een speciaal component of een losse demodulator. Terwijl je voor SQ en QS alleen een aparte decoder nodig hebt, maar die platen wel met een reguliere platenspeler kunt afspelen. Daar kwam nog eens bij dat technologiemerken exclusieve samenwerkingen met platenmaatschappijen afsloten, waardoor bepaalde artiesten maar in één format uit werden gebracht. Zoals je je kunt voorstellen: voor de consument was het nogal omslachtig als een nieuwe technologie zo in de markt wordt gezet.”
Het is niet de enige reden waarom quadrafonie een slechte start maakte: “Het jammere is vooral dat de decoders in de beginjaren best wel slecht waren, zeker die uit 1971 en 1972. Pas een aantal jaren later kwamen er goede decoders op de markt, maar toen was het al te laat. Het gekke is dat er tegelijkertijd ontzettend veel marketingbudget in werd gepompt en er een zekere hype rondom quadrafonie hing. Maar ja, als mensen het dan gingen beluisteren, dan was het dus niet zo indrukwekkend. Daar ging het al meteen mis, want waarom zouden mensen daarin gaan investeren? Je moest extra spullen hebben, het kostte meer ruimte in je woonkamer en die apparatuur was best prijzig. Het was kortom duur, ingewikkeld en ontoegankelijk. Zo’n beetje alles liep verkeerd toen het in de markt werd gezet. Bijna vijftig jaar later is het daarom extra bijzonder om te zien hoe quadrafonie zo massaal en mainstream werd gepromoot, terwijl het toen eigenlijk al een onwijs niche-product is.”
De eerste quadrafonische liveshow
Pink Floyd heeft niet alleen Wish You Were Here, Atom Heart Mother en Dark Side Of The Moon op quadrafonisch vinyl uitgebracht, maar de band organiseerde in 1967 het allereerste quadrafonische concert in Londen. Tijdens de opnames van de band zijn debuutalbum werden zij gecontacteerd door Christopher Hunt, een promoter in de avant-garde die The Floyd een perfecte band leek voor een multimediaal experiment. De band wilde met iets speciaals komen en dacht aan de experimenten die ze kort daarvoor
deden in de Abbey Road Studio, waarbij een engineer twee extra speakers achterin de ruimte had gezet voor een surround-effect. Bernard Speight werd gevraagd om dit voor een liveshow te organiseren, die destijds vaak nog mono waren. Speight bouwde een waanzinnig apparaat, waarbij hij met een joystick de geluiden door vier speakers kon sturen en het publiek liet trippen met zijn Azimuth Coordinator. Wat volgde was een theatrale en legendarische show van twee uur waarover je hier nog veel meer kunt lezen op Wired.
Wat is er allemaal verkrijgbaar?
Aangezien platenmaatschappijen zo’n vijf á zes jaar quadrafonische muziek uit hebben gegeven, zijn er nog best wat platen te vinden (vaak te herkennen aan de gouden rand). Naar schatting zijn het er een paar duizend en Gardner neemt ons mee door wat er zo ongeveer is en zijn eigen collectie. “Er zijn platen in allerlei genres te vinden. Van Sun Ra tot Alice Coltrane, Tangerine Dream, Klaus Schulze, The Modern Jazz Quartet, Janis Joplin, Dave Mason, Focus, John Lennon, Bob Dylan, Santana, Frank Zappa, Harry Nilsson, Miles Davis. Ik heb nu zo’n 35 albums en ik heb ze voornamelijk gekocht via eBay of Discogs, daar kun je filteren op quadrafonische elpees. Op zich zijn quadrafonische platen niet veel duurder dan reguliere uitgaven, zo heb ik sommige klassieke albums voor een paar euro per stuk gekocht en laatst heb ik een quadrafonische boxset van Mike Oldfield gekocht met onder meer Tubular Bells en Hergers Ritch. Die kostte vier of vijf euro, alle elpees zijn in mint condition én er zit een booklet bij. Uiteraard zijn er albums die gewild zijn of waar er niet veel van zijn gedrukt, die zijn wat duurder en dan betaal je zo’n veertig, vijftig euro per plaat.”
“Er komen geen nieuwe quadrafonische platen meer bij, dus het voordeel van zo’n beperkte selectie is: je kijkt wat er is uitgebracht op quadrafonisch vinyl en daar moet je het mee doen. Het is een andere manier van muziek ontdekken en daardoor ben ik allerlei artiesten tegengekomen die ik anders mogelijk niet tegen was gekomen. Als liefhebber van vroege elektronica, psychedelische en kosmische muziek, zit je in ieder geval goed met quadrafonie. Die genres piekten precies in die periode en voor experimentele artiesten was quadrafonie natuurlijk bijzonder interessant. Het leuke met die quadrafonische platen is dat je van tevoren niet weet wat voor effect het zal hebben. Bij een reguliere plaat weet je wat je kunt verwachten als je een album een keer digitaal hebt geluisterd, maar in de mix van het surroundgeluid kan er nog van alles gebeuren.”
Geluiden worden wezentjes
Gardner pakt er voor ons zijn huidige collectie bij en hangt een aantal bijzondere platen voor de webcam: “Een van de albums die veel indruk op mij maakte, is Atem van Tangerine Dream. Het is gemixt met ontzettend veel galm en er zitten allerlei weirde mellotron-geluiden in, waardoor je een hele cinematische ervaring krijgt. Een soort kosmische exotica. In een heel ander genre vond ik Red Buddha van Stomu Yamash’ta, het is een experimenteel album met alleen maar percussie waardoor het na een tijd meditatief wordt. Ook erg interessant is deze: The Planets van de componist Gustav Holst, uitgevoerd door André Previn. Een zevendelige suite uit de jaren tien over de planeten in ons zonnestelsel. Elk stuk gaat over één planeet, waarvan de astrologische betekenis sonisch uit wordt gedrukt. Het is haast een psychedelische ervaring als je daarnaar luistert.”
“Van Miles Davis heb ik Bitches Brew en dat is normaal al een heftige plaat, maar op deze manier helemaal. Het is bijna too much. Op zijn trompet zit bijvoorbeeld een tape-echo waardoor de noten van de ene naar de andere speaker springen en je die bijna fysiek om je heen voelt bewegen. Oh, en deze is erg tof ook: Touch van Morton Subotnick, een elektronische plaat die met één synthesizer is gemaakt. Het is vrij abstract en suggestief, maar de geluiden zijn erg interessant en je hoort daarin goed de potentie van quadrafonie. De geluiden zijn bijna een soort wezentjes die om je heen tot leven komen”, vertelt hij, waarna hij Snowflakes Are Dancing van Isao Tomita uit de stapel trekt. “Deze plaat kan ik trouwens niet afspelen, want dit is dus zo’n CD-4-vinyl. Wel een erg toffe plaat, het zijn allemaal elektronische impressies van Debussy-stukken. Hier heb ik nog Aguirre van Popol Vuh, een Duitse band. Een hele toffe plaat, alleen vind ik hem quadrafonisch niet echt veel toevoegen om eerlijk te zijn. Dat kan natuurlijk ook. Dat is net zo goed het geval bij Switched-On Bach van Wendy Carlos, een plaat met allerlei Bach-stukken die gespeeld zijn op Moog-synthesizers. Al moet ik wel zeggen: ik heb mijn nieuwe decoder pas net binnen, dus ik ga het nog een paar keer goed luisteren. En de laatste die ik wel erg cool vind, is Meditation van Eberhard Schoener, een droney ambientplaat, zeer hypnotiserend. Dit is wel mijn favoriete quadrafonische plaat, denk ik. Ja, dat is mijn favoriet, dat kan ik wel stellen. Tot nu toe dan. Ik moet mijzelf inhouden om niet meer te kopen, want het is erg verleidelijk om op Discogs te blijven speuren.”
Quadrafonische luistersessies
Het eerste quadrafonische Jacco Gardner-album: blinkt dat al aan de horizon? “Ik zou het heel tof vinden, maar ik weet niet of daar een markt voor is. Twee jaar geleden is de eerste quadrafonische plaat na ruim dertig jaar uitgegeven door Suzanne Ciani, die al decennia met quadrafonie bezig is. Zij is de samenwerking aangegaan met een techontwikkelaar Involve Audio, waardoor je bij het album een quad decoder krijgt waarmee je het album af kunt spelen door vier speakers. Dus ja, wie weet: er zijn ook manieren om met cassettebandjes of zelfs met bluetooth-speakers een quadrafonisch effect te krijgen. Mocht iemand daar nog ideeën bij hebben: dan ben ik zeker geïnteresseerd!”
Want hoewel het te overzien is, er komt dus nog wel wat bij kijken om muziek quadrafonisch te luisteren. Daarom wilt Gardner in de toekomst zijn 4.0-ervaring graag delen met geïnteresseerde muziekliefhebbers: “Tenzij je mensen kent met een quadrafonisch systeem, is het natuurlijk niet iets dat je ergens eens kunt gaan beluisteren of dat je tussendoor aanschaft. Dus voor mensen die nieuwsgierig zijn, lijkt het mij tof om luistersessies te organiseren en dit te delen met mensen.”
